Rys historyczny miasta

Leżajsk należy do najstarszych miast południowo – wschodniej Polski, które mogą poszczycić się ponad 600 –letnią historią swojego istnienia. Początki miasta związane są z prasłowiańskim grodem obok którego, na terenie dzisiejszej wsi Stare Miasto, utworzono małą osadę. Teren lokacji obejmował przestrzeń jednomilową po obu stronach Sanu. Przy tej okazji Władysław Jagiełło nadał osadzie nową nazwę – Królowomyasto, czyli Królewskie Miasto. Jednak miejscowa tradycja okazała się silniejsza i nadal używano poprzednich, które zapisywano m.in. Leżaysko, Lażeńsko czy Leżajsk. Od 1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa, założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosławia herbu Leliwa, późniejszego wojewodę sandomierskiego.Pierwsze historyczne wzmianki o samym Leżajsku, ulokowanym wtedy nad brzegiem rzeki San pochodzą z XIII i XIV wieku.Pierwsza z nich mówi, że Leżajsk to „…osada założona najprawdopodobniej w wieku XIII przez Jana Kustra z Krzeszowa. Po jego śmierci stała się wsią królewską.”

Jak podają XIX-wieczne przekazy, o pradawnym istnieniu Leżajska świadczyć miała domniemana inskrypcja pochodząca ze Starego Miasta. Znajduje się ona na głównych dębowych odrzwiach cerkwi z datą “1228 rok”. Jeszcze do chwili pożaru tejże świątyni w roku 1860 ponoć można było ową inskrypcję odczytać. Niestety pożar doszczętnie zniszczył cerkiew.
Drugą wzmiankę o Leżajsku można spotkać w przywileju lokacyjnym wsi Połomyja z roku 1346, w której napisano:
“…Król Kazimierz Wielki rycerzowi Narcyzowi synowi sołtysa z Leżeńska…”

Dzieje Leżajska na kartach historii zapisane są następnie poprzez lokację miasta przez Króla Polskiego Władysława Jagiełłę w Radomiu w dniu 28 grudnia 1397 r. i nadanie nazwy Królewskie Miasto.

Jako siedziba starostwa, Leżajsk zaistniał od 1424 r., zaś w latach 1433-1772 był starostwem niegrodowym.

Drugim ważnym wydarzeniem w historii Leżajska stało się przeniesienie miasta, po wyniszczającym najeździe tatarskim w sierpniu 1524 r. Król Polski Zygmunt I Stary aktem lokacyjnym wydanym w dniu 23 września 1524 r. we Lwowie, przeniósł Leżajsk znad otwartej równiny rzeki San na obecne, bardziej obronne miejsce. Przeniesiony na nowe miejsce Leżajsk miał szczęście do dobrych gospodarzy. Jeden z nich Krzysztof Szydłowiecki herbu Odrowąż, kasztelan krakowski i kanclerz koronny dbał szczególnie o obronność i rozbudowę miasta, a król Zygmunt August wydał szereg przywilejów dla miasta i jego mieszkańców. Leżajsk stał się ważnym ośrodkiem na sandomierskim szlaku handlowym. Powstało wówczas centrum miejskie z kościołem farnym, wieżą ratuszową, zamkiem starostów i browarem. Królowa Bona, która w 1534 roku otrzymała Leżajsk wraz z przyległościami, w znacznym stopniu przyczyniła się do jego rozwoju gospodarczego. Po jej śmierci starostwo leżajskie przeszło w posiadanie rodu Opalińskich. W 1607 roku Łukasz Opaliński popadł w czteroletni zatarg z właścicielem pobliskiego Łańcuta – Stanisławem Stadnickim, zwanym „diabłem łańcuckim”. Urodzony awanturnik prowadził z sąsiadami ciągłe walki, w wyniku których spłonął Łańcut, a później Leżajsk. Obu rywali uwiecznił Jan Matejko na jednym z najbardziej znanych obrazów „ Kazanie Skargi”.

W 1590 roku miasteczko rozsławiły objawienia Matki Bożej. Następstwem tych wydarzeń była budowa w latach 1618 – 1628 kościoła i klasztoru ojców Bernardynów, które do dnia dzisiejszego są perłą Ziemi Leżajskiej. W 1656 roku podczas potopu szwedzkiego, niedaleko Leżajska Stefan Czarniecki stoczył bitwę ze Szwedami, o czym wspomina w III tomie „Potopu” Henryk Sienkiewicz. Rok później, węgierskie oddziały Jerzego II Rakoczego, napadły na miasto. W 1772 roku w wyniku rozbioru Polski, podupadły Leżajsk dostał się pod panowanie monarchii austriackiej, stając się prowincjonalnym ośrodkiem miejskim, a Józef Potocki – ostatni starosta leżajski, uzyskawszy zgodę władz zaborczych, przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta. W tym samym roku przybył do Lezajska cadyk Elimelech. W 1819 roku dobra leżajskie wystawiono na licytację, w wyniku której zostały one sprzedane hrabiemu Wojciechowi Mierowi. Od niego zaś odkupił je Alfred Potocki, pierwszy ordynat na Łańcucie.

Pomimo utraty starostwa, Leżajsk pozostał najważniejszym ośrodkiem handlu i rzemiosła dla całej okolicy. Po uzyskaniu przez Galicję autonomii, władze miejskie realizowały szereg inwestycji. W 1869 roku wybudowano nowy okazały ratusz. Dwa lata później otwarto szkołę męską, a w roku 1886 pierwszy sklep Towarzystwa Kółek Rolniczych.

W 1899 r. uruchomiono pocztę i telegraf. W 1906 roku miasto przegrało walkę z potężnym pożarem. Pożoga strawiła całe śródmieście. Spłonęło 185 domów, 144 budynki gospodarcze, kramy, rzeźnia. Paradoksalnie ta właśnie katastrofa przyczyniła się do realizacji projektu szybkiej odbudowy miasta. Powiększono rynek, zlikwidowano kirkut obok rynku, zmieniono przebieg i nazwy niektórych ulic. W 1912 roku otwarto gimnazjum. W Leżajsku i okolicach funkcjonowały: cegielnia, browar oraz młyny. Duże korzyści przyniosły miastu inwestycje rządowe, przeprowadzono wtedy linię kolejową Rozwadów – Przeworsk, zbudowano bitą drogę w kierunku Sandomierza.

Leżajsk był miastem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Zamieszkiwali go Polacy, Żydzi, Rusini. Stąd też Leżajsk to miasto wielokulturowe, gdzie obok tradycji rzymskokatolickiej, rozwijała się również kultura grekokatolicka i żydowska. Ziemia Leżajska jest szczególnie uświęcona przez istnienie w tym zakątku kilku ważnych ośrodków religijnych. Rozwinął się tu ruch pielgrzymkowy rzymskokatolicki (Cudowne Obrazy Matki Boskiej Pocieszenia Leżajskiej w Kościele Farnym i Bazylice OO. Bernardynów), grekokatolicki (Cudowna Ikona Matki Boskiej Leżajskiej w Cerkwi pw. Zaśnięcia NMP) i żydowski (Ohel Cadyka Elimelecha Weissbluma na żydowskim kirkucie).

Przez stulecia obrządki religijne na Ziemi Leżajskiej żyły ze sobą, w symbiozie, względnej zgodzie i wzajemnym poszanowaniu. Znane są liczne przypadki wspólnego obchodzenia świąt i uroczystości religijnych, gdzie pokolenia wiernych mimo różnic religijnych wspólnie modliły się w jednym obrządku. Istnieją również podania mówiące o wspólnym składaniu szacunku dla dostojników kościelnych i przełożonych gmin, odwiedzających naszą okolicę.

W okresie międzywojennym nie nastąpiły zasadnicze zmiany w charakterze miasta i warunkach życia jego mieszkańców. Zanikły jarmarki roczne, z których dochody były ważnym składnikiem budżetu, wzrastało bezrobocie. Leżajsk dotknął kryzys ekonomiczny lat 30. oraz tragiczna powódź w 1934 r. Nowe władze miejskie opracowały plan zabudowy miasta, rozwijało się szkolnictwo, powstał tartak i gmach sądu. W latach II Rzeczypospolitej Leżajsk był dużym skupiskiem inteligencji. Ogromne nadzieje wiązano z inwestycjami Centralnego Okręgu Przemysłowego. Leżajsk posiadał warunki do rozbudowy przemysłu metalowego, chemicznego, i drzewnego.

Wydarzenia II wojny światowej przyniosły ze sobą pożogę wojenną, śmierć i zniszczenia oraz waśnie narodowe. Zbrodnie hitlerowskich Niemiec spowodowały śmierć wielu Leżajszczan (m.in. pacyfikacja miasta w dniu 28 maja 1943 r.).

W 1954 roku rozbłysło światło elektryczne i zbudowano trwały most na Sanie. Rok później Leżajsk przywrócony został do rangi miasta powiatowego. Na przestrzeni lat pięćdziesiątych i w latach następnych XX wieku powstały: Wytwórnia Tytoniu Przemysłowego, Browar, Zakłady Przemysłu Owocowo – Warzywnego, Fabryka Maszyn, Zakłady Silikatowe. Powstały liczne spółdzielnie i zakłady rzemieślnicze. Rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe, nastąpił intensywny rozwój placówek oświaty i kultury.

Reforma samorządowa przyniosła ziemi leżajskiej kolejny impuls. Powstała oczyszczalnia ścieków, nowe budynki użyteczności publicznej, basen, wyremontowano budynki użyteczności publicznej, chodniki i drogi, powstała obwodnica miasta, pięknieją skwery i obejścia domów.