Rys historyczny miasta

Leżajsk należy do najstarszych miast południowo – wschodniej Polski, które mogą poszczycić się ponad 600 – letnią historią istnienia. Początki miasta związane są z prasłowiańskim grodem obok którego, na terenie dzisiejszej wsi Stare Miasto, utworzono małą osadę. Teren lokacji obejmował jednomilowy pas ziemi po obu stronach Sanu. Król Władysław Jagiełło nadał osadzie nową nazwę – Królowomyasto (Królewskie Miasto). Jednak miejscowa tradycja okazała się silniejsza i zamiast Królowomysta było Leżaysko, Leżeńsko lub Lażeńsko. Od 1424 r. Leżajsk stał się siedzibą starostwa, założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosławia herbu Leliwa, późniejszego wojewodę sandomierskiego. Najwcześniejsze wzmianki historyczne o samym Leżajsku, ulokowanym wówczas nad brzegiem rzeki San, pochodzą z XIII i XIV wieku. Pierwsza z nich mówi, że Leżajsk to „(…) osada założona najprawdopodobniej w wieku XIII przez Jana Kustra z Krzeszowa. Po jego śmierci stała się wsią królewską.”

Wedle XIX-wiecznych przekazów, o pradawnym istnieniu Leżajska świadczyć miała domniemana inskrypcja z datą „1228 rok” znajdująca się na dębowym nadprożu wejścia do cerkwi w Starym Mieście. W roku 1860 świątynia spłonęła a wraz z nią owa inskrypcja.
Kolejną wzmiankę o Leżajsku można napotkać w przywileju lokacyjnym wsi Połomyja z roku 1346, w którym zapisano:
„ (…) Król Kazimierz Wielki rycerzowi Narcyzowi synowi sołtysa z Leżeńska (…)”

Jednak dzieje Leżajska zapisane są na kartach historii przede wszystkim w dokumencie lokacyjnym miasta nadanym przez króla Władysława Jagiełłę w dniu 28 grudnia 1397 r. w Radomiu, w którym mowa o Królewskim Mieście.

Jako siedziba starostwa, Leżajsk zaistniał w 1424 r., zaś w latach 1433-1772 jako starostwo niegrodowe.

Ważnym wydarzeniem w historii Leżajska stało się przeniesienie miasta. Po wyniszczającym najeździe tatarskim król Zygmunt I Stary aktem lokacyjnym wydanym w dniu 23 września 1524 r. we Lwowie, przeniósł Leżajsk znad otwartej równiny rzeki San na obecne, bardziej obronne miejsce. Przeniesione na nowe miejsce miasto miał szczęście do dobrych gospodarzy. Jeden z nich Krzysztof Szydłowiecki herbu Odrowąż, kasztelan krakowski i kanclerz koronny szczególnie dbał o obronność i rozbudowę miasta, a król Zygmunt August wydał szereg przywilejów dla miasta i jego mieszkańców. Leżajsk stał się więc ważnym ośrodkiem na sandomierskim szlaku handlowym. Powstało wówczas centrum miejskie z kościołem farnym, wieżą dzwonniczo-obronną, zamkiem starostów i browarem. Królowa Bona, która w 1534 roku otrzymała Leżajsk wraz z przyległościami, w znacznym stopniu przyczyniła się do jego rozwoju gospodarczego. Po jej śmierci starostwo leżajskie przeszło w posiadanie rodu Opalińskich. W 1607 roku Łukasz Opaliński popadł w czteroletni zatarg z właścicielem pobliskiego Łańcuta – Stanisławem Stadnickim, zwanym „diabłem łańcuckim”. Urodzony awanturnik prowadził z sąsiadami nieustanne walki, w wyniku których spłonął Łańcut, a później Leżajsk. Obu rywali uwiecznił Jan Matejko na jednym z najbardziej znanych obrazów „ Kazanie Skargi”.

W 1590 roku miasteczko rozsławiły objawienia Matki Bożej. Następstwem tych wydarzeń była budowa w latach 1618 – 1628 kościoła i klasztoru ojców Bernardynów, które do dzisiaj są perłą ziemi leżajskiej. W 1656 roku podczas potopu szwedzkiego, niedaleko Leżajska Stefan Czarniecki stoczył bitwę ze Szwedami, o czym wspomina w III tomie „Potopu” Henryk Sienkiewicz. Rok później, węgierskie oddziały Jerzego II Rakoczego, napadły na miasto. W 1772 roku w wyniku rozbioru Polski, podupadły Leżajsk dostał się pod panowanie monarchii austriackiej, stając się prowincjonalnym ośrodkiem miejskim, a Józef Potocki – ostatni starosta leżajski, uzyskawszy zgodę władz zaborczych, przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta. W tym samym roku przybył do Leżajska cadyk Elimelech – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli chasydyzmu. W 1819 roku dobra leżajskie wystawiono na licytację, w wyniku której zostały one sprzedane hrabiemu Wojciechowi Mierowi. Od niego zaś odkupił je Alfred Potocki, pierwszy ordynat na Łańcucie.

Pomimo utraty starostwa, Leżajsk pozostał najważniejszym ośrodkiem handlu i rzemiosła dla całej okolicy. Po uzyskaniu przez Galicję autonomii, władze miejskie realizowały szereg inwestycji. W 1869 roku wybudowano nowy okazały ratusz. Dwa lata później otwarto szkołę męską, a w roku 1886 pierwszy sklep Towarzystwa Kółek Rolniczych.

W 1899 r. uruchomiono pocztę i telegraf. W 1906 roku miasto przegrało walkę z potężnym pożarem. Pożoga strawiła całe śródmieście. Spłonęło 185 domów, 144 budynki gospodarcze, kramy, rzeźnia. Paradoksalnie ta właśnie katastrofa przyczyniła się do realizacji projektu szybkiej odbudowy miasta. Powiększono rynek, zlikwidowano kirkut obok rynku, zmieniono przebieg i nazwy niektórych ulic. W 1912 roku otwarto gimnazjum. W Leżajsku i okolicach funkcjonowały: cegielnia, browar oraz młyny. Duże korzyści przyniosły miastu inwestycje rządowe, przeprowadzono wtedy linię kolejową Rozwadów – Przeworsk, zbudowano bitą drogę w kierunku Sandomierza.

Leżajsk był miastem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Zamieszkiwali tu Polacy, Żydzi, Rusini, stąd obok religii rzymskokatolickiej, rozwijała się grekokatolicka i judaizm. W Leżajsku rozkwitał ruch pielgrzymkowy: wyznawcy rzymskokatoliccy peregrynowali do Cudownego Obrazu Matki Bożej Pocieszenia w kościele farnym i bazylice ojców bernardynów, grekokatolicy – do Cudownej Ikony Matki Bożej Leżajskiej w cerkwi pw. Zaśnięcia NMP, zaś chasydzi do cadyka Elimelecha Weissbluma na żydowskim kirkucie.

Przez stulecia obrządki religijne na ziemi leżajskiej żyły ze sobą we względnej zgodzie i wzajemnym poszanowaniu. Znane są liczne przypadki wspólnego obchodzenia świąt i uroczystości religijnych – pokolenia wiernych, mimo różnic religijnych, potrafiły zgodnie się modlić w jednym obrządku. Istnieją również podania mówiące o wzajemnym okazywaniu szacunku dostojnikom kościelnym czy przełożonym gmin.

W okresie międzywojennym nie nastąpiły zasadnicze zmiany w charakterze miasta i warunkach życia jego mieszkańców, chociaż zanikły jarmarki, z których dochody były ważnym składnikiem miejskiego budżetu, wzrastało też bezrobocie. Leżajsk dotknął kryzys ekonomiczny lat 30. oraz tragiczna powódź w 1934 r. Władze miejskie opracowały plan zabudowy miasta, rozwijało się szkolnictwo, powstał tartak i gmach sądu. W latach II Rzeczypospolitej Leżajsk był dużym skupiskiem inteligencji. Ogromne nadzieje wiązano z inwestycjami Centralnego Okręgu Przemysłowego. Miasto posiadało warunki do rozbudowy przemysłu metalowego, chemicznego i drzewnego.

II wojna światowa przyniosła ze sobą pożogę wojenną, zbrodnie i zniszczenia oraz wyzwoliła waśnie narodowe. Nazistowskie Niemcy odpowiedzialne są za śmierć wielu leżajszczan. Do jednego z najtragiczniejszych wydarzeń doszło 28 maja 1943 r. Leżajsk otoczył kordon wojsk niemieckich, nastąpiły aresztowania i mordy. Na ówczesnym Podzamczu rozstrzelano 28 mieszkańców, innych uwięziono w Jarosławiu w areszcie gestapo – zamordowano 2 osoby, jeszcze innych wywieziono do obozów koncentracyjnych – zmarło 7 osób. Dziesięciu – zginęło podczas akcji wojsk niemieckich na terenie miasta. W sumie pacyfikacja Leżajska pochłonęła 47 ofiar.

W 1954 roku rozbłysło światło elektryczne i zbudowano trwały most na Sanie. Rok później Leżajskowi przywrócono rangę miasta powiatowego. Na przestrzeni lat pięćdziesiątych i w latach następnych XX wieku powstały: Wytwórnia Tytoniu Przemysłowego, Browar, Zakłady Przemysłu Owocowo – Warzywnego, Fabryka Maszyn, Zakłady Silikatowe. Powołano do życia liczne spółdzielnie i zakłady rzemieślnicze. Rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne.

Reforma samorządowa lat dziewięćdziesiątych nadała miastu kolejny impuls rozwojowy. Diametralnie zmodernizowano oczyszczalnię ścieków, wybudowano krytą pływalnię i obwodnicę miasta. W 2020 roku rozpoczęto duży projekt z udziałem środków UE polegający na rewitalizacji przestrzeni miejskiej. Przebudowie poddane zostaną: rynek miejski, plac przed MCK oraz adaptacja wieży dzwonniczo-obronnej na potrzeby ruchu turystycznego.